Meisje met de parel: Mysterieus sleutelwerk van de barok

Ze is waarschijnlijk een van de beroemdste vrouwen uit de kunstgeschiedenis: Het "Meisje met de parel", geschilderd door Jan Vermeer van Delft. Rond 1667 voltooide de Nederlandse schilder het beeld, dat vandaag de dag wordt beschouwd als een van de belangrijkste kunstwerken van de barok. Het schilderij, dat ook bekend staat als "Kop van een jong meisje", "Portret van een jonge vrouw met pareloorbellen" en zelfs als "Mona Lisa van het Noorden", was lange tijd privébezit tot het in 1902 bij testament werd nagelaten aan het Mauritshuis in Den Haag. Sindsdien maakt het deel uit van de collectie van het Mauritshuis en is het een belangrijke attractie voor het publiek.

Het beeld, dat slechts 45 centimeter hoog en 40 centimeter breed is, is niet alleen een van de beroemdste kunstwerken aller tijden, maar het heeft zelfs talloze auteurs geïnspireerd. In 2003 werd de roman "Girl with a Pearl Earring" van Tracy Chevalier bewerkt tot een film van Peter Webber met Scarlett Johansson als het dienstmeisje Griet en Colin Firth als Jan Vermeer.

Jan Vermeer - De schepper van het schilderij met de parel

Zonder twijfel is "Meisje met de parel" het beroemdste schilderij van Jan Vermeer van Delft. Hoewel hij wordt beschouwd als een van de belangrijkste Nederlandse schilders van de barok, is er relatief weinig betrouwbare informatie over zijn biografie. Hij zou zijn opgeleid als ambachtsman, maar niet als kunstenaar. Een overlevend lid van het Delftse schildersgilde getuigt echter al tijdens zijn leven van zijn grote reputatie als schilder. Zijn vandaag de dag bekende oeuvre is echter zeer klein. Er zijn slechts 37 schilderijen die met zekerheid aan hem kunnen worden toegeschreven. Het kleine aantal schilderijen kan worden verklaard door het feit dat Vermeer waarschijnlijk altijd buitengewoon lang over zijn werk deed en er soms jaren verstreken voordat hij een kunstwerk had voltooid.

Vermeers motieven waren landschappen, historieschilderijen en genretaferelen. Veel van zijn schilderijen tonen impressies van het dagelijks leven van zijn tijdgenoten. Bijvoorbeeld een dienstmeid aan het werk of een schilder in zijn atelier. Vermeer hechtte veel belang aan perfect vakmanschap en werkte de details in zijn schilderijen zeer nauwgezet uit. Daarnaast wordt hij nog steeds beschouwd als een meester in het bijzonder realistisch weergeven van lichtomstandigheden en perspectieven.

De mythe en vele onbeantwoorde vragen over het schilderij met de parel

Op het eerste gezicht maakt het beroemde schilderij met de parel indruk door zijn levendigheid en vermeende realisme. Gezien de perfecte uitwerking van het motief ligt het voor de hand om aan te nemen dat Jan Vermeer hier een portret van een echt persoon heeft geschilderd. Maar schijn bedriegt: verschillende aspecten van het schilderij suggereren dat Vermeer een meesterlijke illusie creëerde.

Allereerst moeten we de identiteit van het meisje noemen. Er is gespeculeerd over wie ze zou kunnen zijn. Er waren geruchten dat ze een van Vermeers dochters was, en anderen suggereerden dat ze een betaald model was. Deze vraag is echter nooit opgelost. Tegenwoordig gaan experts ervan uit dat dit schilderij een zogenaamde "tronie" is. Tronies, die voor het eerst populair werden in de 17e eeuw, verschillen van portretten omdat ze geen echte persoon afbeelden. In plaats daarvan is de tronie bedoeld om een algemeen type persoon te laten zien in een portretachtige stijl, of het dient als een studie. Hoewel het voor de hand ligt dat echte mensen ook model stonden voor de tronies, blijven de afgebeelde figuren altijd anoniem.

Niet alleen het meisje maar ook de gelijknamige parel aan haar oor roept vragen op. Met name de grootte van de parel doet twijfelen of het schilderij wel een afspiegeling is van de werkelijkheid. Als we bijvoorbeeld de ogen van het meisje als schaal gebruiken, is het duidelijk dat de parel uitzonderlijk groot moet zijn geweest. Aangezien een echte parel van deze afmetingen extreem kostbaar en duur zou zijn geweest, wordt er gespeculeerd dat het sieraad eerder een glazen kraal of een verzilverde bol zou kunnen zijn. Een andere mogelijkheid is dat Vermeer in zijn voorstelling bewust afstand nam van de werkelijkheid en de parel in een te groot formaat schilderde.

Een onderzoek in 2018 leverde veel nieuwe inzichten op

Het beroemde barokke schilderij heeft veel geheimen. In 2018 werd verwacht dat een grootschalig wetenschappelijk onderzoek van het schilderij nieuwe en vooral gefundeerde inzichten zou opleveren over het schilderij, de schilder en zijn werkwijze.

Een interdisciplinair team van onderzoekers heeft twee weken lang het schilderij van de Parel in het Mauritshuis in detail onderzocht. Ze gebruikten verschillende technologieën zoals geavanceerde scanners, microscopen en röntgenapparaten om het werk millimeter voor millimeter en door alle verflagen heen te analyseren. Het grote voordeel van deze procedures was dat het schilderij niet beschadigd hoefde te worden, bijvoorbeeld door verfmonsters of deeltjes van het doek te nemen. Het onderzoek en de daaropvolgende analyse van de verkregen gegevens, die ongeveer twee jaar in beslag namen, leverden een aantal nieuwe en soms verrassende bevindingen op:

• De achtergrond van het schilderij staat bekend als zeer donker tot zwart. Veel kunsthistorische analyses van het schilderij zijn het hiermee eens en merken op dat de andere kleuren bijzonder helder afsteken tegen deze achtergrond. Maar het onderzoek onthulde een draperie en groene kleur. We kunnen dus aannemen dat Jan Vermeer oorspronkelijk geen zwart vlak achter het meisje schilderde, maar een diepgroen gordijn. De kleuren zijn echter door de eeuwen heen vervaagd en het gordijn is niet meer herkenbaar.
• Een ander detail werd onthuld tijdens het onderzoek van de ogen van het meisje. Jan Vermeer streefde naar een zeer realistische weergave in het schilderij De parel. Het leek nog vreemder dat er geen wimpers zichtbaar waren rond de ogen van het meisje. Een röntgenscan onthulde nu dat Vermeer de wimpers inderdaad met fijne streken had geschilderd. Deze vervaagden echter na verloop van tijd door chemische processen.
• De analyse van de parel leverde een bijzonder spectaculair resultaat op. Tot dan toe bestond er bijna geen twijfel dat de parel aan het oor een sieraad was. Uit het onderzoek bleek echter dat dit niet het geval was. De parel mist namelijk het haakje waarmee hij aan het oor bevestigd zou moeten worden. De parel is dus niet echt een oorbel in de ware zin van het woord, want hij zweeft helemaal vrij in de ruimte. Het is onbekend waarom Vermeer voor deze afbeelding koos.
• De wetenschappelijke analyse onthulde voor het eerst met zekerheid welke kleuren Jan Vermeer had gebruikt in het schilderij met de parel. Zijn kleurenpalet bestond voornamelijk uit rood, geel, bruin, blauw, zwart en wit. Vermeer gebruikte daarnaast opvallend veel ultramarijn, bijvoorbeeld voor de hoofdtooi en het jasje. Dit is ongebruikelijk in de zin dat ultramarijn in de 17e eeuw een bijzonder kostbare en dus buitengewoon dure kleurstof was.

Met de analyse van het schilderij in het Mauritshuis is de kennis over het "Meisje met de parel" aanzienlijk uitgebreid. De allerbelangrijkste vraag voor veel mensen, namelijk wie het meisje op de afbeelding is, is echter nog steeds niet beantwoord.