De Brücke kunstenaars: Pioniers van het expressionisme
Niet schilders of beeldhouwers brachten aan het begin van de 20e eeuw diepgaande veranderingen in de kunst teweeg, maar architectuurstudenten: In 1905 richtten Karl Schmidt-Rottluff, Fritz Bleyl, Ernst Ludwig Kirchner en Erich Heckel de kunstenaarsgroep "Brücke" op in Dresden, Duitsland. Ze keerden zich af van de conservatieve academische doctrine en ontwikkelden een fundamenteel nieuw artistiek concept. De focus lag niet langer op de representatieve functie van kunst. In plaats daarvan was het de bedoeling om de subjectieve gevoelens van de kunstenaars over te brengen.
De essentiële kenmerken van de Brücke stijl zijn een radicaal gereduceerd artistiek vormconcept en levendige kleuren. Het expressionisme van de Brücke had een blijvende invloed op de moderne kunst en beïnvloedde vele generaties kunstenaars in de 20e eeuw.
De evolutie van de Brücke: Van Dresden tot Berlijn
De geschiedenis van de kunstenaarsgroep Brücke begon in Dresden kort na de eeuwwisseling. Aan de Technische Universiteit van Dresden kruisten de wegen van de architectuurstudenten Karl Schmidt-Rottluff, Fritz Bleyl, Ernst Ludwig Kirchner en Erich Heckel elkaar. Naast hun academische studies deelden deze vier een grote interesse in schilderkunst en lithografie. Ze bekeken de kunst van hun tijd echter zeer kritisch en streefden naar eigentijdse veranderingen in stijl.
Om hun artistieke werk een institutioneel kader te geven, richtten ze in juni 1905 "Brücke" op. Onder deze naam huurden ze gedeelde atelierruimtes, organiseerden ze de eerste tentoonstellingen en wierven ze ook nieuwe leden aan. Prominente leden waren onder andere Max Pechstein en Emil Nolde, die zich in 1906 bij Brücke aansloten, evenals Otto Mueller, Kees van Dongen en Cuno Amiet.
De eerste grote gezamenlijke tentoonstelling van de Brücke kunstenaars opende haar deuren op 24 september 1906, in een lampenfabriek van Karl-Max Seifert. In 1911 verhuisde de kunstenaarsgemeenschap van Dresden naar Berlijn. De hoofdstad was al een centrum voor hedendaagse kunst geworden en bood de kunstenaars meer mogelijkheden om tentoon te stellen en handel te drijven. Het bood ook nieuwe connecties met andere avant-garde kunstenaars die de Brücke kunstenaars inspireerden en beïnvloedden. In de loop der jaren was er enige fluctuatie onder de leden, waarbij Fritz Bleyl en Emilio de groep kort daarna verlieten.
In 1913 werd de Brücke volledig ontbonden, naar verluidt omdat Kirchner zichzelf steeds meer als de leider van de groep ging beschouwen en zijn collega's neerbuigend behandelde. Na de ontbinding bleven alle voormalige Brücke-leden grotendeels onafhankelijk van elkaar werken.
De kunst was om subjectieve ervaring over te brengen
De vier jonge architectuurstudenten uit Dresden die de pioniers van het expressionisme zouden worden, hadden allemaal geen artistieke opleiding aan een academie gevolgd. Misschien konden ze daardoor met een bijzonder onbevooroordeelde en kritische blik naar de kunst van hun tijd kijken. Ze concludeerden dat de traditionele principes van schilder- en beeldhouwkunst niet konden uitdrukken wat voor hen belangrijk was. De populaire stijlen van die tijd, zoals het impressionisme en de historische schilderkunst, hielden nog steeds nauw vast aan de realistische weergave van het objectief zichtbare.
De Brücke-kunstenaars vonden een naturalistische weergave die alleen gebaseerd was op oppervlakkige observaties zinloos. Ze wilden van de beeldende kunst liever een instrument maken om hun individuele waarnemingen en emoties uit te drukken. In hun werken moest de passie van de kunstenaars direct voelbaar zijn, zodat er een emotionele band met de kijkers ontstond. Om deze doelen te bereiken, zochten de Brücke-kunstenaars naar nieuwe vormen van artistieke expressie en stelden ze alle bestaande formele regels in vraag.
Maar in tegenstelling tot sommige andere avant-garde bewegingen zoals de "Blaue Reiter"met zijn almanak en uitgebreid theoretisch manifest, hadden de "Brücke" echter niet zo'n manifest. Hun "programma" bestond uit een houtsnede van 74 x 41 mm, gemaakt door Ernst Ludwig Kirchner. Op de prent stond te lezen:
"Vertrouwend op een nieuwe generatie makers en kunstliefhebbers, roepen we alle jongeren op om zich te verenigen. En omdat we jongeren zijn, de dragers van de toekomst, willen we de vrijheid om te leven en te bewegen ontnemen aan de comfortabel gevestigde oudere generatie. Iedereen die rechtstreeks en eerlijk die kracht reproduceert die hem aanzet tot creëren, hoort bij ons."
Levendig en impulsief: De stijl van de Brücke kunstenaars
Het doel van de kunstenaarsgroep Brücke was om het leven in al zijn facetten, onvervalst en direct, in hun kunstwerken weer te geven. De expressionisten sloegen zowel creatief als thematisch nieuwe wegen in. In hun beeldtaal en artistieke vormconcept weken ze radicaal af van de naturalistische rijkdom aan details van voorgaande tijdperken. In plaats daarvan reduceerden ze de vormen en details van de picturale objecten tot een paar karakteristieke kenmerken. Bovendien benadrukten ze de contouren van de picturale objecten door ze heel duidelijk te definiëren en ze van elkaar te scheiden met felle kleurcontrasten.
Qua emotie beeldden ze hun onderwerpen vaak overdreven en vervormd af. Ze verwierpen ook andere traditionele schilderprincipes, zoals centraal perspectief of ruimtelijk correcte compositie. Ze gaven zichzelf de grootst mogelijke creatieve vrijheid en plaatsten alle picturale elementen op een gelijk vlak.
Bovendien wonnen kleuren aan belang in de expressionistische schilderkunst. Ze werden niet langer louter als materiaal of gereedschap beschouwd, maar kregen een intrinsieke waarde en werden bijna geënsceneerd. De Brücke-schilders gebruikten overwegend intensieve kleuren en brachten ze monochromatisch aan in grote vlakken.
Bovendien braken de kunstenaars met de realistische toewijzing van kleuren aan objecten en kleurden ze de onderwerpen naar hun gevoel. Met hun progressieve schilderstijl waagden de expressionisten zich vaak op het grensgebied van andere disciplines zoals kubisme, karikatuur en abstractie.
Qua motieven stellen de Brücke-kunstenaars nieuwe prioriteiten
In hun motiefkeuze legden de Brücke-kunstenaars de nadruk op natuurlijkheid en authenticiteit, net zoals ze dat deden met de vorm van de artistieke expressie. Met afbeeldingen van de natuur, landschappen en naakten vierden ze het leven en de vrijheid. Inspiratie haalden ze vaak uit gezamenlijke uitstapjes naar de kusten van de Duitse Noordzee en Oostzee of naar de Moritzburgse meren.
Nadat de Brücke kunstenaars naar Berlijn verhuisden, werden stedelijke scènes prominenter in hun werk. Met afbeeldingen van mondaine sociëteiten, straattaferelen, danszalen en cabarets weerspiegelden ze de drukte van het leven in de grote stad. Onder invloed van de modernisering en het hoge tempo van het leven in de metropool werd de stemming in de werken van veel Brücke kunstenaars donkerder en richtten ze zich steeds meer op emoties zoals eenzaamheid en angst.
De Brücke-kunstenaars veranderden het creatieve proces
De Brücke-schilders ontwikkelden niet alleen een nieuwe beeldtaal, maar veranderden ook het hele creatieve proces. Ze schilderden vaak intuïtief, impulsief, snel en met brede penseelstreken, waardoor ze hun inspiratie meteen konden uitdrukken.
Naast de schilderkunst werd een andere techniek steeds belangrijker voor de expressionisten: de houtsnede. Deze eeuwenoude techniek paste heel goed bij hun filosofie. Ze konden hun creatieve doelen heel goed realiseren in houtsneden door het gebruik van gedurfde contouren, grote vlakken, duidelijke contrasten en stilering van de objecten.
De groep Brücke kunstenaars: Een mijlpaal in de kunstgeschiedenis
Het werk van de Brücke kunstenaars wordt vandaag de dag beschouwd als een van de belangrijkste bijdragen aan de kunstgeschiedenis. Vele jaren voor de "Blaue Reiter" in München gaf de Brücke cruciale impulsen voor de transformatie van de moderne schilderkunst.
Zoals vaak het geval is met avant-gardistische kunstenaars, werd de Brücke aanvankelijk gezien als te vooruitstrevend en provocerend. Critici veroordeelden vooral de onnatuurlijke, disharmonische en rusteloze stijl van de kunst ("een verkrachting van de zintuiglijke wereld" - kunstcriticus Hermann Bahr, 1914). De veelvuldige afbeeldingen van naakten waren ook controversieel. Ondanks de aanvankelijke kritiek kreeg het expressionisme in de daaropvolgende jaren steeds meer steun van tijdgenoten. Ernst Ludwig Kirchner bijvoorbeeld nam tijdens zijn leven regelmatig deel aan tentoonstellingen in Duitsland en Zwitserland en verkocht talrijke werken.
In de daaropvolgende decennia raakten de revolutionaire veranderingen in de Brücke-kunst ingeburgerd en beïnvloedden ze wereldwijd vele andere kunststromingen. Stijlen als abstractie, abstract expressionisme of neo-expressionisme hadden hun wortels direct in het expressionisme van de Brücke.
Zelfs vandaag de dag zijn de werken van Kirchner, Schmidt-Rottluff, Bleyl en Heckel nog steeds erg populair. De originelen van alle Brücke-kunstenaars zijn erg gewild op tentoonstellingen en bij verzamelaars en worden zeer gewaardeerd. Bovendien is het "Brücke Museum" in Berlijn, een initiatief van Karl Schmidt-Rottluff zelf, gewijd aan de pioniers van het expressionisme met een eigen tentoonstellingsruimte.