Caspar David Friedrich: Een grote romanticus met penseel en doek

"Twee mannen die de maan aanschouwen", "De wandelaar boven de zee van mist" of "Krijtrotsen op Rügen": Deze en vele andere werken van Caspar David Friedrich (1774 - 1840) worden vandaag de dag beschouwd als een van de grote klassiekers uit de kunstgeschiedenis. Zijn werken zijn een handelsmerk geworden voor de Romantische schilderkunst en zelfs voor de hele Romantische beweging zelf. Meer dan bijna ieder ander is hij erin geslaagd om de emotionele wereld van dit tijdperk in beelden te vertalen.

Hij zag zijn schilderijen niet als decoratieve documentaties van de natuur, maar gebruikte landschappen eerder als symbolen voor verschillende thema's van zijn tijd: Religiositeit, spiritualiteit en mystiek, melancholie en verlangen, om nog maar te zwijgen van historische gebeurtenissen en politieke omstandigheden. Daarbij nam hij niet de rol aan van een neutrale kroniekschrijver. In plaats daarvan schuwde hij het niet om uitdrukking te geven aan zijn gevoelens. "De enige ware bron van kunst is ons hart", zou Friedrich ooit gezegd hebben. Zijn schilderijen waren dienovereenkomstig emotioneel en sfeervol.

Zo dicht mogelijk bij de natuur

Caspar David Friedrich probeerde in zijn schilderstijl zo dicht mogelijk bij de natuur te komen. Hij was een bekwaam tekenaar en schilderde zijn onderwerpen zeer gedetailleerd en realistisch. Hoewel hij zich voornamelijk richtte op het schilderen van landschappen, voegde hij vaak mensen toe aan zijn schilderijen - hoewel ze vaak vrij klein waren in verhouding tot de natuur of alleen op de achtergrond verschenen. Daarbij beeldde hij de personen opvallend vaak niet frontaal af, maar juist van achteren. Dit betekende dat de personages op het schilderij in dezelfde richting naar de natuur keken als de kijkers.

In 2024 is het 250 jaar geleden dat Caspar David Friedrich werd geboren

Wie een tentoonstelling van Caspar David Friedrich wil bezoeken, heeft daar in 2023 en 2024 verschillende mogelijkheden voor. Ter gelegenheid van het grote jubileum tonen verschillende musea uitgebreide tentoonstellingen van het werk van de romantische schilder.

Caspar David Friedrich: Een carrière met ups en downs

Caspar David Friedrich werd op 5 september 1774 in Greifswald geboren. Hij kreeg zijn eerste artistieke opleiding op 16-jarige leeftijd als leerling van de tekenleraar Johann Gottfried Quistorp in zijn geboortestad. In 1794 ging hij voor zijn studie naar de Kunstacademie in Kopenhagen en keerde in 1798 terug naar Duitsland. Hij vestigde zich in Dresden en verdiende aanvankelijk de kost als freelance kunstenaar. Af en toe kon Friedrich een werk verkopen en daarnaast gaf hij tekenles en kleurde hij gravures, maar hij was nog steeds afhankelijk van de financiële steun van zijn broers.

De situatie begon te veranderen voor Friedrich toen hij in 1805 de Weimar Kunstvriendenprijs won. Vervolgens verwierf hij meer bekendheid met zijn werk "De monnik aan zee", dat hij in 1810 tentoonstelde en later door de Pruisische koning werd aangekocht voor zijn collectie. Bovendien kreeg Friedrich in 1816 een buitengewoon hoogleraarschap aan de Academie van Dresden. Naarmate de Romantiek wegebde, nam de publieke belangstelling voor zijn werk echter af.

Na een beroerte kon hij nauwelijks nog schilderen en kort na zijn dood in 1840 werden hij en zijn werk snel vergeten. Zijn levenswerk werd pas aan het begin van de 20e eeuw voldoende gewaardeerd. In de receptie van het modernisme kreeg Caspar David Friedrich nu eindelijk zijn verdiende status als visionair en moedig schilder en icoon van de Romantiek.

Friedrich creëerde fantasiescènes in plaats van documentaires in zijn schilderijen

Tijdens zijn carrière maakte Caspar David Friedrich zich in zijn werk steeds meer los van de traditionele richtlijnen van de schilderkunst. Bovenal weigerde hij de werkelijkheid in zijn schilderijen weer te geven. Hoewel zijn landschappen extreem perfect en realistisch uitgewerkt lijken, liet hij in zijn schilderijen eigenlijk maar zelden de wereld zien zoals die werkelijk was. In plaats daarvan construeerde hij beelden die niet eens bestonden in dit soort topografie of perspectief.

Maar zijn inspiratie en motieven zijn zeker gebaseerd op echte plaatsen in Duitsland en Europa. Er zijn motieven uit Saksisch Zwitserland, het Harzgebergte en het Reuzengebergte, maar ook uit Beieren of de Oostzee. Hij combineerde deze decorstukken in zijn schilderijen om nieuwe fantasiewerelden te creëren. Hij was immers niet geïnteresseerd in het waarheidsgetrouw documenteren van de wereld in zijn schilderijen, maar eerder in het overbrengen van een diepe spiritualiteit en het opwekken van emoties.

De romanticus lokte kritiek uit met zijn schildermethode

Voor de meeste van zijn schilderijen maakte Caspar David Friedrich de majestueuze natuur tot medium voor zijn boodschappen. Zijn imposante landschapstaferelen gaven symbolisch uitdrukking aan zeer persoonlijke thema's zoals melancholie, verlangen, eenzaamheid, dood en liefde. Maar hij verwerkte ook politieke en sociale inhoud - zij het vaak heel subtiel - in zijn werken.

Uiteindelijk reduceerde Friedrich alles tot de relatie tussen de mens en de natuur. Vanuit het perspectief van vandaag is daar misschien niets aanstootgevends aan, maar tijdens zijn leven gaf hij het (kunst)establishment om verschillende redenen reden tot kritiek. Friedrich begon bijvoorbeeld de natuur te combineren met religieuze inhoud op het doek. In de 18e eeuw betekende dit nog een enorme taboedoorbreking, omdat sacrale voorstellingen in die tijd nog strikt gescheiden moesten worden van de landschapsschilderkunst. Dit was niet in de laatste plaats te wijten aan het feit dat landschappen als genre qua prestige ver achterbleven bij religieuze motieven.

Een goed voorbeeld van Friedrichs idee van schilderen en het schandaal dat hij daarmee kon veroorzaken is het "Kruis in de bergen" uit 1808. Dit schilderij, in de vorm van een altaarstuk, toont een landschap met daarin een heuvel met de gekruisigde Jezus. Zijn tijdgenoten keurden het schilderij deels sterk af. Het kruisbeeld was bijvoorbeeld veel te klein geschilderd in verhouding tot de omgeving en werd alleen van achteren getoond. Op deze manier reduceerde Frederick de gekruisigde tot een stoffering van het landschap.

Bovendien schond hij verschillende regels van de traditionele picturale compositie. Het centraal perspectief en de ruimtelijke diepte ontbreken onder andere, en ook de belichting is onjuist. Dit grote aantal bijna revolutionaire vernieuwingen in de schilderkunst was te vooruitstrevend voor veel critici van zijn tijd. Vandaag de dag wordt het werk van Caspar David Friedrich echter erkend als een belangrijke bijdrage aan de verdere ontwikkeling van de schilderkunst en zelfs 250 jaar na zijn geboorte zijn zijn tentoonstellingen echte magneten voor het publiek.

Caspar David Friedrich Tentoonstellingen 2023 en 2024

In 2024 is het precies 250 jaar geleden dat Caspar David Friedrich werd geboren. Dit is een goede reden voor verschillende kunstgaleries in Duitstalige landen om een Caspar David Friedrich tentoonstelling te organiseren. De jubileumfestiviteiten beginnen in april 2023 met de tentoonstelling "Caspar David Friedrich en de voorbodes van de romantiek". Dit is een samenwerking tussen het "Museum Georg Schäfer" in Schweinfurt (2.4. - 2.7.2023) en het "Kunst Museum Winterthur" (26.8. - 19.11.2023).

Een andere tentoonstelling die in 2023 van start gaat is in de Kunsthalle Hamburg met de werkshow "Caspar David Friedrich. Art for a New Age" (15.12.2023 - 1.4.2024) met meer dan 100 van zijn schilderijen en tekeningen. Tot slot plant Friedrichs geboorteplaats Greifswald in het jubileumjaar 2024 een uitgebreid evenementenprogramma met tentoonstellingen, concerten, films en lezingen.